ฐาเน ปติฏฺฐาเปสฺสติ, ตสฺมา ตฺวํ อิมสฺส ฐานสฺส อารกฺขํ กโรหีติ วตฺวา ปญฺจสีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ปญฺจสตขีณาสเวหิ สทฺธิํ เจติยฏฺฐานํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ตฺวํ อปฺปมตฺโต โหหีติ วตฺวา อากาสํ อุปฺปติตฺวา เชตวนเมว คโตฯ

ตสฺส ปน นาครญฺโญ มาตา อินฺทมานวิกา นาม อาคนฺตฺวา ตถาคตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิตา, ภนฺเต มม ปุตฺโต สุมโน นาม นาคราชา กุหินฺติ อาหฯ ตว ปุตฺโต ตมฺพปณฺณิทีเป มหาวาลุกคงฺคาย ทกฺขิณภาเค เสรุ นาม ทหสฺส สมีเป วราห นาม โสณฺฑิยํ สมาธิ อปฺปิตตฺตา อตฺตโน ปริวาเร ฉโกฏิมตฺเต นาเค คเหตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ภนฺเต อิโต ปฏฺฐาย ตุมฺหากํ ทสฺสนํ ทุลฺลภํ, ขมถ เมติ อจฺจยํ เทเสตฺวา มหติํ นาคสมฺปตฺติํ คเหตฺวา ปุตฺตสฺส สุมนนาคราชสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา มหติํ อิสฺสริยสมฺปตฺติํ อนุภวนฺติ ตตฺเถว อารกฺขํ คเหตฺวา จิรํ วิหาสิฯ

มหาปญฺโญ มหาสทฺโธ มหาวีโร มหาอิสิ,

มหาพเลน สมฺปนฺโน มหนฺตคุณภุสิโต;

คนฺตฺวาน ตมฺพปณฺณิํ โส สตฺตานุทฺทยมานโส,

คนฺตฺวา นาควรํ ทีปํ อคา เชตวนํ วิทุฯ

อติสยมติสาโร สารทานํ กโรนฺโต,

อติอธิรมณิโย สพฺพโลเกกเนตฺโต;

อติคุณธรณีโย สพฺพสตฺเต ตมคฺคํ,

อติวิปุลทโย ตาเนตุมาคา สุทีปํฯ

ตติยคมนกถา สมตฺตาฯ

อิติ อริยชนปสาทนตฺถาย กเต ธาตุวํเส ตถาคตสฺส คมนํ นาม ปฐโม ปริจฺเฉโทฯ

อาคนฺตฺวา ตมฺพปณฺณิํ โส สตฺตานุทฺทยมานโส

ปุน คนฺตฺวา นาคทีปํ อคา เชตวนํ วรํ

อติสยมติสาโร สารทาเนก รตฺโต

อติธิติรมณิโย สพฺพโลเกกเนตฺโต

อติคุณรมณียํ สพฺพสนฺเตกมคฺคํ

อติวิปุลทยตฺตา ลงฺกมาคา สุทีปํ

อิติ สีหฬภาสาย กเต ธาตุวํเส ทิสฺสเตฯ

2.

ปรินิพฺพานกถา

สตฺถา ปน ตโต ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ ติปิฏกปริยตฺติธมฺมํ เทเสตฺวา เวเนยฺยชเน สํสารโต จตุอริยมคฺคผลปฏิลาภวเสน อุทฺธาเรตฺวา นิพฺพาเน ปติฏฺฐาเปตฺวา ปจฺฉิเม กาเล เวสาลินครํ อุปนิสฺสาย จาปาลเจติยํ นิสฺสาย วิหรนฺโต มาเรน ปรินิพฺพานตฺถาย อาราธิโต สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขาเร วิสฺสชฺเชสิฯ ตสฺส วิสฺสฏฺฐภาวํ อานนฺโทเยว อญฺญาสิฯ อญฺโญ โกจิปิ ชานนฺโต นาม นตฺถิฯ ตสฺมา ภิกฺขุสงฺฆมฺปิ ชานาเปสฺสามีติ เชตวนมหาวิหารํ คนฺตฺวา สพฺพํ ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ภิกฺขเว ตถาคตสฺส น จิรสฺเสว ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน ปรินิพฺพานํ ภวิสฺสติ, ตุมฺเห สตฺตติํสโพธิ ปกฺขิยธมฺเมสุ สมคฺคา หุตฺวา เอกีภาวา โหถ, ตุมฺเห วิวาทํ มา กโรถฯ อปฺปมาเทน ติสฺโส สิกฺขา สมฺปาเทถาติ วตฺวา ปุน ทิวเส เวสาลิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตา ปฏิกฺกมิตฺวา ภณฺฑคามํ คโตฯ ภณฺฑคามโต หตฺถิคามํ หตฺถิคามโต อมฺพคามํ อมฺพคามโต ชมฺพุคามํ ชมฺพุคามโต นิคฺโรธคามํ นิคฺโรธคามโต โภคนครํ โภคนครโต ปาวานครํ ปาวานครโต กุสินารานครํ ปตฺโตฯ ตตฺถ ยมกสาลานมนฺตเร ฐีโต อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตตฺวา อุนฺตรสีสกํ กตฺวา มญฺจกํ ปญฺญาเปหิ กิลนฺโตสฺมิ อานนฺท นิปชฺชิสฺสามิ’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา อานนฺทตฺเถโร อุตฺตรสีสกํ กตฺวา มญฺจกํ ปญฺญาเปตฺวา จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏิํ อตฺถริตฺวา ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ อสยิตพุทฺธเสยฺยํ สยนฺโต ทกฺขิณปสฺเสน สโต สมฺปชาโน อนุฏฺฐานสญฺญํ มนสิกริตฺวา สีหเสยฺยํ กปฺเปสิฯ

อตีตมทฺธาน ภเว จรนฺโต,

อนนฺตสตฺเต กรุณายุเปโต;

กตฺวาน ปุญฺญานิ อนปฺปกานิ,

ปตฺโต สิวํ โลกหิตาย นาโถฯ

เอวํ

หิ โส ทสพโลปิ วิหีนถาโม,

ยมสฺส สาลาน นิปชฺชิ มชฺเฌ;

กตฺวาน สญฺญญฺหิ อนุฏฺฐหานํ,

ส อิทฺธิมา มารมุขํ ปวิฏฺโฐฯ

ตสฺมิํ ขเณ สมกสาลา สุปุปฺผิตา อเหสุํฯ น เกวลํ ยมกสาลาเยว สุปุปฺผีตา, อถ โข ทสสหสฺสี โลกธาตุ จกฺกวาเฬสุ สาลรุกฺขาปิ ปุปฺผิตาฯ น สาลรุกฺขาเยว สุปุปฺผิตา, อถ โข ยํ กิญฺจิ ปุปฺผุปคผลูปค รุกฺขชาตํ สพฺพมฺปิ ปุปฺผญฺจ ผลญฺจ คณฺหิฯ ชเลสุ ชลปทุมานิ ถเลสุ ถลปทุมานิ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ สาขาสุ สาขาปทุมานิ ลตาสุ ลตาปทุมานิ อากาเส โอลมฺพปทุมานิ ปิฏฺฐิปาสาเณ หินฺทิตฺวา สตปตฺตปทุมานิ สุปุปฺผิตานิ อเหสุํฯ ปถวิโต ยาว พฺรหฺมโลโก ตาว ทสสหสฺสิ จกฺกวาฬา เอกมาลาคุณา วิย อเหสุํฯ เทวา อากาสโต ทิพฺพมนฺทารวปาริจฺฉตฺตกโกวิฬารปุปฺผานิ จ จนฺทนจุณฺณานิ จ สมากิรนฺติฯ ทิพฺพตุริยสงฺคิติโย จ อนฺตลิกฺเข ปวตฺตนฺติฯ อเนกานิ อจฺฉริยสหสฺสานิ อเหสุํฯ เอวํ ปูชาวิเสเส ปวตฺตมาเน ปฐมยาเม สุภทฺทปริพฺพาชกํ วิเนตฺวา มชฺฌิมยาเม ทสสหสฺสิ โลกธาตุ เทวตานํ อนุสาสิตฺวา ปจฺฉิมยามาวสาเน ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ทุติยชฺฌานํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิฯ ตโต วุฏฺฐาย อากาสานญฺจายตนํ วิญฺญาณญฺจายตนํ อากิญฺจญฺญายตนํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชิฯ ตโต วุฏฺฐาย ปฐมชฺฌานํ ทุติยชฺฌานํ ตติยชฺฌานํ จตุตฺถชฺฌานญฺจ สมาปชฺชิฯ ตโต วุฏฺฐาย เอตฺถนฺตรโต อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ

มหาโมหตมํ หนฺตฺวา สตฺตานํ หทยสฺสิตํ,

รวีว โชตมาโน โส โลกสฺส อนุกมฺปโก;

วสฺสานิ

ปญฺจตาลีสํ กตฺวา สตฺตหิตํ พหุํ,

อธุนา อคฺคิกฺขนฺโธว ปรินิพฺพายิ โส ชิโนฯ

เอวํ ปน ภควติ ปรินิพฺพุเต วิสฺสกมฺมเทวปุตฺโต ตถาคตสฺส สรีรปฺปมาณํ วรโทณิํ รตเนหิ มาเปตฺวา วิสุทฺธกปฺปาเสหิ ตถาคตสฺส สรีรํ เวเฐตฺวา รตนโทณิยํ ปกฺขิปิตฺวา คนฺธเตเลหิ ปูเรตฺวา อปราย โทณิยา ปิทหิตฺวา สพฺพคนฺธทารุจิตกํ กตฺวา เยภุยฺเยน เทวตาโย โลหิตจนฺทนฆฏิกาโย อาทาย จิตกายํ ปกฺขิปิตฺวา อคฺคิํ คาหาเปตุํ นาสกฺขิํสุฯ กสฺมา? มหากสฺสปตฺเถรสฺส อนาคตตฺตาฯ โส อายสฺมา มหากสฺสปตฺเถโร เยภุยฺเยน พหุนฺนํ เทวานํ ปิโย มนาโปฯ เถรสฺส หิ ทานํ ทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตานํ ปมาโณ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา เทวตา ตสฺมิํ สมาคเม อตฺตโน กุลูปคตฺเถรํ อทิสฺวา อมฺหากํ มหากสฺสปตฺเถโร กุหินฺติ โอโลเกนฺโต อตฺตโน ปริวาเรหิ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ มคฺคํ ปฏิปนฺโนติ ญตฺวา ยาว เถโร อิมสฺมิํ น สมฺปตฺโต จิตกํ ตาว น ปชฺชลตุติ อธิฏฺฐหิํสุฯ ตสฺมิํ กาเล เถโร เยภุยฺเยน เตรสธุตงฺคธเรหิ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ อาคนฺตฺวา จิตกํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาทปสฺเส ฐีโต, ภนฺเต ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก ปทุมุตฺตรสตฺถุโน ปาทมุเล อภินีหารโต ปฏฺฐาย อวิชหิตฺวา อาคโตฯ อิทานิ เม อวสานทสฺสนนฺติ ปาเท คเหตฺวา วนฺทิตุํ อธิฏฺฐาสิฯ

มหากสฺสปเถโร โส ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต;

เอกํสํ จีวรํ กตฺวา ปคฺคเหตฺวาน อญฺชลิํฯ

ปทกฺขิณญฺจ ติกฺขตฺตุํ กตฺวา ฐตฺวา ปทนฺติเก;

ปติฏฺฐหนฺตุ สีเส เม ชินปาเทติ’ธิฏฺฐหิฯ

สหาธิฏฺฐานํ จิตกา ทุสฺสานิ จ วิภินฺทิย;

นิกฺขมิํสุ ตทา ปาทา ฆนมุตฺโตว จนฺทิมาฯ

อุโห หตฺเถหิ ปคฺคยฺห ฐเปตฺวา อตฺตโน สิเร;

วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท ขมาเปตฺวา วิสชฺชยีฯ

ปุณฺณจนฺโท ยถา อพฺภํ จิตกํ ปาวิสิ ตทา;

อิทํ อจฺเฉรกํ ทิสฺวา รวํ รวิ มหาชโนฯ

อุฏฺฐหิตฺวาน ปาจีนา วนฺโท อตฺถงฺคโต ยถา;

ปาเท อนฺตรธายนฺเต อโรทิํสุ มหาชนาฯ

ตทา มลฺลราชาโน ภควโต สรีรกิจฺจํ กริสฺสามาติ วตฺวา นานาวตฺถาภรณานิ นิวาเสตฺวา ปริวารยิํสุฯ ตโต ราชาโน มนุสฺสา จ อคฺคิํ ทาตุํ อารหิํสุฯ ตทา สกฺโก? มยิ ปน ปรินิพฺพุเต สกฺโก เทวราชา มณิโชติรสํ ปสาเรตฺวา นิกฺขนฺตอคฺคินา มม สรีรกิจฺจํ กริสฺสติฯ มณิอคฺคิโน อวสาเน มนุสฺสา อคฺคิํ กริสฺสนฺติติฯ เอวํ พุทฺธวจนํ ปริภาเวตฺวา นิกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ภควโต สรีรกิจฺจํ กตฺวา สมนฺตโต อุฏฺฐหตุติ อธิฏฺฐหิฯ

ตสฺมิํ ขเณ สยเมว จิตกํ อคฺคิ คณฺหิฯ สรีรํ ปน ภควโต ฌายามานํ ฉวิจมฺมมํสนหารุอฏฺฐิอฏฺฐิมิญฺชํ อเสเสตฺวา สุมนมกุฬมุตฺตาราสิสทิสเมว ธาตุโย อวเสสา อเหสุํฯ

ปรินิพฺพุตกาเลปิ สกลํ กลุนํ อหุ;

ปริเทโว มหา อาสิ มหี อุทฺริยนํ ยถาฯ

เทวตายานุภาเวน สตฺถุโน จิตโก สยํ;

ตโต เอกปฺปหาเรน ปชฺชลิตฺถ สมนฺตโตฯ

ยญฺจ อพฺภนฺตรํ ทุสฺสํ ยํ ทุสฺสํ สพฺพพาหิรํ

ทุสฺเส ทฺเวว น ฌายิํสุ เตสํ ทุสฺสานมนฺตเร;

ยถา นิรุทฺธเตลสฺส น มสี น จ ฉาริกา;

เอวมสฺส น ทิสฺสติ พุทฺธคตฺตสฺส ฌายโตฯ

สุมนมกุฬสภาวา จ โธตมุตฺตาภเมว จ;

สุวณฺณวณฺณสํกาสา อวสิสฺสํสุ ธาตุโยฯ

ทาฐา จตสฺโส อุณฺหีสํ อกฺขกา ทฺเว จ สตฺติมา;

น วิกิณฺณา ตโต เสสา วิปฺปกิณฺณาว ธาตุโยฯ

อโหสิ ตนุกา ธาตุ สาสปพีชมตฺติกา;

ธาตุโย มชฺฌิมา มชฺเฌภินฺนตณฺฑุลมตฺติกาฯ

ธาตุโย

มหติ มชฺเฌ ภินฺนมุคฺคปฺปมาณิกา;

ธาตุวณฺณา ตโย อาสุํ พุทฺธาธิฏฺฐานเตชสาฯ

สาริปุตฺตสฺส เถรสฺส สิสฺโส สรภุนามโก;

อาทาย ชินคีวฏฺฐิํ จิตกาโตว ธาตุ โสฯ

สทฺธิํ สิสฺสสหสฺเสน เจติเย มหิยงฺคเณ;

ฐเปตฺวา เจติยํ กตฺวา กุสินารมคา มุนิฯ

ฉฬภิญฺโญ วสิปฺปตฺโต เขโม การุณิโก มุนิ;

สหสา จิตกาโตว วามทาฐํ สมคฺคหีฯ

อากาสโต ปติตฺวาปิ นิกฺขมิตฺวาปิ สาลโต;

สมนฺตโตมฺพุมุคฺคนฺตฺวา นิพฺพาเปสุํ ชลานลํฯ

มลฺลราชคณา สพฺเพ สพฺพคนฺโธทเกน ตํ;

จิตกํ โลกนาถสฺส นิพฺพาเปสุํ มเหสิโนฯ

เอวํ ปน สพฺพโลเก กรุณาธิโก สมฺมาสมฺพุทฺโธ เวสาขปุณฺณมุโปสเถ องฺคารทิวเส ปรินิพฺพุโตฯ เทวมนุสฺสานํ สงฺคหกรณตฺถาย ยมกสาลานมนฺตเร จิตกํ สตฺตรตฺตินฺทิวํ วสีฯ ตโต วีสํ หตฺถสติกสฺส อุปริ สตฺตรตฺตินฺทิวํ วสิฯ ยาว อคฺคิปรินิพฺพาปนํ สตฺตรตฺตินฺทิวํ โหติฯ

ตโต สตฺตทิวสานิ กุสินารายํ มลฺลราชปุตฺเตสุ คนฺโธทเกน จิตกํ นิพฺพาปยมาเนสุ สาลรุกฺขโต อุทกธารา นิกฺขมิตฺวา จิตกํ นิพฺพาปยิํสุฯ ตโต ทสพลสฺส ธาตุโย สุวณฺณจงฺโคฏเก ปกฺขิปิตฺวา อตฺตโน นคเร สนฺถาคาเร ฐเปตฺวา สตฺติปญฺชรํ กตฺวา ธนุปากาเรหิ ปริกฺขิปาเปตฺวา สตฺตาหํ นจฺจคีตวาทิตคนฺธมาลาทีหิ มลฺลราชปุตฺตา สกฺการํ กริํสุฯ

ตโต เต มลฺลราชาโน รมฺมํ เทวสโภปมํ;

สพฺพถา มณฺฑุยิตฺวาน สนฺถาคารํ ตโต ปนฯ

มคฺคํ

อลงฺกริตฺวาน ยาว มกุฏเจติยา;

หตฺถีกฺขนฺเธ ฐเปตฺวาน เหมโทณิํ สธาตุกํฯ

คนฺธาทีหิปิ ปูเชตฺวา กีฬนฺตา สาธุกีฬิตํ;

ปเวเสตฺวาน นครํ สนฺถาคาเร มโนรเมฯ

ทสภูมสฺมิํ ปลฺลงฺเก ฐเปตฺวา ชินธาตุโย;

อุสฺสยุํ เต ตทา ฉตฺเต สนฺถาคารสมนฺตโตฯ

หตฺถีหิ ปริกฺขิปาเปสุํ ตโต อสฺเส ตโต รเถ,

อญฺโญ’ญฺญํ ปริวาเรตฺวา ตโต โยเธ ตโต ธนุ;

อิติ ปริกฺขิปาเปสุํ สมนฺตา โยชนํ กมา,

ตทา นจฺเจหิ คีเตหิ วาทิเตหิ จ ปูชยุํฯ)

ปรินิพฺพานกถา สมตฺตาฯ

ตโต ภควโต ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา อชาตสตฺตุ มหาราชา โกสินารกานํ มลฺลานํ สาสนํ เปเสสิฯ อหมฺปิ ขตฺติโย ภควาปิ ขตฺติโย สตฺถุโน สรีรธาตุนํ ถูปญฺจ มหญฺจ กโรมีติฯ เตเนว อุปาเยน เวสาลิยํ ลิจฺฉวิราชาโน จ กปิลวตฺถุมฺหิ สกฺยราชาโน จ อลฺลกปฺปเก พุลโย จ รามคามเก โกฬิยา จ เวฐทีปเก พฺราหฺมโณ จ ปาวายํ ปาเวยฺยกา จ สาสนํ เปเสตฺวา สพฺเพ เอกโต หุตฺวา โกสินารเกหิ สทฺธิํ วิวาทํ อุปฺปาเทสุํฯ เตสํ ปน อาจริโย ทฺโรณพฺราหฺมโณ นามฯ โส เตสํ? มา โภนฺโต วิคฺคหวิวาทํ กโรถ, อมฺหากํ ภควา ขนฺติวาทีเยวาติ วตฺวา ตาทิสสฺส จ ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺนสฺส สรีรภาเค กลหํ กาตุํ อยุตฺตนฺติ อาหฯ

(ราชา อชาตสตฺตุ จ ลิจฺฉวี จ นราธิปา;

สกฺยา จ อลฺลกปฺปา จ โกฬิยาปิ จ รามเกฯ

พฺราหฺมโณ เวฐทีโป จ มลฺลปาเวยฺยกาปิ จ;

มลฺลา จ ธาตุ อตฺถาย อญฺญมญฺญํ วิวาทยุํฯ

เอวํ

สนฺเต ตทา โทโณ พฺราหฺมโณ เอตทพฺรวี;

สุณนฺตุ โภนฺโต เม วาจํ หิตมตฺถุปสํหิตํฯ

ขนฺติวาที อิสิกาเล ธมฺมปาลกุมารเก;

ฉทฺทนฺเต ภุริทตฺเต จ จมฺเปยฺเย สงฺขปาลเกฯ

มหากปิชาตกาเล อมฺหากํ โลกนายโก;

โกปํ อกตฺวา อญฺเญสุ ขนฺติเมว อกา ชิโนฯ

สิฏฺฐาสิฏฺเฐ สุเข ทุกฺเข ลาภาลาเภ ยสายเส;

ตาที ลกฺขณสมฺปนฺโน ขนฺติวาเทสุ กา กถาฯ

เอวํ ภวตํ วิวาเท สมฺปหาโร น สาธุโก;

สพฺเพว สหิตา โหถ สมคฺคา โมทมานกาฯ

ตถาคตสฺส สารีรํ อฏฺฐภาคํ กโรมเส;

ถูปา วิตฺถาริตา โหนฺตุ ปสนฺนา หิ พหุชฺชนาฯ

เตน หิ วิภเชหิ ตฺวํ อฏฺฐภาคนฺตุ พฺราหฺมณ;

ถูปา วิตฺถาริตา โหนฺตุ ปสนฺนา หิ พหุชฺชนาฯ

เอวํ วุตฺเต ตทา โทโณ พฺราหฺมโณ คณเชฏฺฐโก;

สุวณฺณํ นาฬิํ กตฺวาน สมํ ภาเชสิ ราชุนํฯ

โสฬสนาฬิโย อาสุํ สพฺพา ตา เสสธาตุโย;

เอเกกปุรวาสีนํ ทฺเว ทฺเว โทโณ อทา ตทาฯ

ธาตุโย จ คเหตฺวาน หฏฺฐตุฏฺฐา นราธิปา;

คนฺตฺวา สเก สเก รฏฺเฐ เจติยานิ อการยุํฯ

โทโณ ตุมฺพํ คเหตฺวาน กาเรสิ ตุมฺพเจติยํ;

องฺคารถูปํ กาเรสุํ โมริยา หฏฺฐมานสาฯ

เอกา ทาฐา ติทสปุเร เอกา นาคปุเร อหุ;

เอกา คนฺธารวิสเย เอกา กาลิงฺคราชิโนฯ)

ตตฺถ

โทโณติ? ตทา คณาจริโยฯ โส ธาตุโย วิภชนฺโต เอกํ ทกฺขิณทาฐาธาตุํ คเหตฺวา เวฐนฺตเร ฐเปสิฯ ตทา สกฺโก อชฺช ทกฺขิณทาฐาธาตุํ โก ลภตีติ จินฺเตตฺวา เวฐนฺตเร ปสฺสิฯ โส รตนจงฺโคฏกํ คเหตฺวา อทิสฺสมานกาเยน คนฺตฺวา ธาตุํ คเหตฺวา ตาวติํสภวเน จูฬามณิเจติย เอกโยชนุพฺเพธํเยว มหนฺตํ ถูปํ กตฺวา ฐเปสิฯ เอกํ ทกฺขิณทฐาธาตุํ ปาทคฺคนฺตเร อกฺกมิตฺวา คณฺหิฯ เอตฺตาวตา ตาวติํสภวนทนฺตธาตุกถา ปริปุณฺณา เวทิตพฺพาฯ

ตทา ชยเสโน นาม นาคราชา ภควโต ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา อชฺช ปจฺฉิมทสฺสนํ ปสฺสิสฺสามีติ มหนฺตํ นาคราชสมฺปตฺติํ คเหตฺวา กุสินารํ คนฺตฺวา มหาปูชํ กตฺวา เอกมนฺตํ ฐตฺวา ปาทคฺคนฺตเร ฐิตํ ธาตุํ ทิสฺวา นาเคทฺธิพเลน คเหตฺวา นาคภวนํ เนตฺวา นาคปุรสฺส มชฺเฌ รตนขจิเต เจติเย ฐเปสิฯ ตํ ตมฺพปณฺณิยํ กากวณฺณติสฺสราชกาเล มหาเทวตฺเถรสฺส สิสฺโส มหินฺทตฺเถโร นาม นาคภวนํ คนฺตฺวา ทกฺขิณทาฐํ คเหตฺวา ตมฺพปณฺณิยํ เสรุนครํ หริตฺวา คิริอภยสฺส เสรุนครปพฺพตนฺตเร เจติยํ การาเปตฺวา ฐเปสิฯ

เอตฺตาวตา นาคภวนทนฺตธาตุกถา ปริปุณฺณา เวทิตพฺพาฯ

ตตฺรายํ คนฺธารวาสิโนติ? เอกา วามทาฐา โทโณ นาม อาจริโย นิวตฺถ วตฺถนฺตเร ฐเปตฺวา คณฺหิฯ ตทา เอโก คนฺธารวาสี ปุพฺเพ ลทฺธพฺยากรโณ กตาภินีหาโร วตฺถนฺตเร ฐตปิทนฺตธาตุํ ทิสฺวา กุสลจิตฺเตน ตโต ทนฺตธาตุํ คเหตฺวา คนฺธารวาสิเกหิ สทฺธิํ อตฺตโน รฏฺฐํ คนฺตฺวา เจติยวเน ฐเปสิฯ

เอตฺตาวตา วามทนฺตธาตุกถา ปริปุณฺณา เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ อโธ วามทนฺตธาตุํ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สิสฺโส เขโม นาม มุนิ ชาลจิตกโตว อุปฺปติตฺวา วามทาฐํ คเหตฺวา กาลิงฺคปุรํ เนตฺวา พฺรหฺมทตฺตสฺส รญฺโญ สมีปํ คนฺตฺวา

ทนฺตธาตุํ ทสฺเสตฺวา? มหาราช วามทนฺตธาตุํ ภควา ตเมว อิมสฺมิํ ชมฺพุทีเป ยาว คุหสีวปรมฺปรา เทวมนุสฺสานํ อตฺถํ กริตฺวา ปริโยสาเน คุหสีวรญฺโญ ปาเหสฺสตีติ (นียาเทตุํ) อาหาติ นียฺยาเทสิฯ

อปรภาเค เหมมาลา ราชกญฺญา ทนฺตกุมาเรน สทฺธิํ พฺราหฺมณเวสํ คเหตฺวา ทนฺตธาตุํ อาทาย ปลายิตฺวา วาณิเช อาโรเจตฺวา นาวา เวเคน คนฺตฺวา เจว นาคสุปณฺเณหิ มหนฺตํ ปูชํ กาเรตฺวา อนุกฺกเมนาคนฺตฺวา ชมฺพุโกฬปฏฺฏนํ ปตฺวา ทิชวรสฺส อาจิกฺขิตมคฺเคน อนุราธปุรํ ปตฺวา กิตฺติสฺสิริเมฆสฺส ปวตฺติํ ปุจฺฉิตฺวา นววสฺสอายุสมาโน ตีสุ สรเณสุ ปสนฺนภาวํ สุตฺวา เมฆคิริ มหาเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ทนฺตธาตุํ ชมฺพุทีปโต คเหตฺวา อาคตภาวํ อาโรเจตฺวา ทสฺเสสิฯ ทิสฺวา จ ปน ปีติยา ผุโฏ อุภินฺนมฺปิ สงฺคหํ กตฺวา มหาวิหารํ อลงฺกาเรตฺวา ชินทนฺตธาตุํ ฐเปตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ เปเสตฺวา ตํ ปวตฺติํ รญฺโญ อาโรจาเปสิฯ ตํ สุตฺวา ราชา ปีติปาโมชฺโช จกฺกวตฺติสฺส สิริสมฺปตฺโต ทฬิทฺโท วิย ตสฺส ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา วีมํสิตฺวา นิกฺกงฺโข หุตฺวา สกลลงฺกาทีเปน ปูเชสิฯ เอเตน นเยน ปูชํ กตฺวา เอกทิวเสเนว นวลกฺขํ ปูเชสิฯ

สีหฬินฺโท อุภินฺนมฺปิ พหูนิ รตนานิ จ;

คาเม จ อิสฺสเร เจว ทตฺวาน สงฺคหํ อกาฯ

เอตฺตาวตา อโธทาฐาธาตุกถา ปริปุณฺณา เวทิตพฺพาฯ

จตฺตาลีส สมา ทนฺตา เกสา โลมา จ สพฺพโส เทวา หริํสุ เอเกกํ จกฺกวาฬปรมฺปราฯ

ตตฺร วจเน, จตฺตาลีส สมา ทนฺตาติ? เสสทนฺตา จ เกสา จ โลมา จ นขา จ สพฺพโสปิ มยิ ปรินิพฺพุต-กาเล

มา ฑยฺหนฺตุ ลุญฺจิตฺวา อากาเส ปติฏฺฐนฺตุ เอเกกจกฺกวาฬญฺจ เอเกกเกสโลมนขทนฺตธาตุปรมฺปรา เนตฺวา เจติยํ กาเรตฺวาน เทวมนุสฺสานํ อตฺถํ กโรตุติ อธิฏฺฐหิฯ ตสฺมา ปรินิพฺพุตกาลโต ยาว สรีรํ น ฑยฺหติ ตาว ฉพฺพณฺณรสฺมิโย โลมธาตุ น ปชหติฯ โทณพฺราหฺมโณปิ ธาตุวิภชนาวสาเน เวฐนฺตเร จ นิวาสนนฺตเร จ ปาทคฺคนฺตเร จ ธาตุนํ วินฏฺฐภาวํ ญตฺวา ปถวิยํ อุตฺตานโกเยวชาโตฯ ตทา สกฺโก เทวราชา ทิสฺวา อยํ เทณาจริโย ธาตุ อตฺถาย อนุปริวตฺเตตฺวา วินาสํ ปาปุเณยฺย อหํ วีณาจริยเวสํ คเหตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา โสกํ วิโนเทสฺสามีติ สกฺกรูปํ ชหิตฺวา วีณาจริยเวสํ คเหตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต ทิพฺพคีตํ คายิตฺวา วีณํ วาเทนฺโต นานปฺปการํ อุทาเนสิฯ ยํ ธมฺมเมตํ ปุริสสฺส วาทํ ฉินฺทิสฺสามีติ วตฺวา กถาย โสตุนํ โลภํ ปรสฺส อตฺถํ วินาเสตฺวา อติโลเภน ปุริโส ปาปโก โหตีติฯ หํสราชชาตกํ ทีเปตฺวา ยํ ลทฺธํ ตํ สุลทฺธนฺติ อาหฯ ตํ สุตฺวา โทโณ อยํ วีณาจริโย มยฺหํ เถนภาวํ อญฺญาสีติ โสกํ วิโนเทตฺวา อุฏฺฐาย อาวชฺชมาโน ตุมฺพํ ทิสฺวา เยน ภควโต สรีรธาตุโย มิตา โสปิ ธาตุคติโกวฯ อิทํ ถูปํ กริสฺสามีติ จินฺเตตฺวา ตุมฺพํ คเหตฺวาน เจติเย ฐเปสิฯ โมริยา องฺคารํ คเหตฺวา องฺคารเจติยํ นาม กาเรสุํฯ

(นคเร กปิลวตฺถุมฺหิ สมฺมาทิฏฺฐิ พหุชฺชโน;

ตตฺถ สารีริกํ ถูปํ อกาสิ รตนามยํฯ

นคเร

อลฺลเก รมฺเม พุทฺธธาตุ ปติฏฺฐิย;

สิลาย มุคฺควณฺณาย ถูปํ สธาตุกํ อกาฯ

ชโน ปาเวยฺยรฏฺฐสฺมิํ ปติฏฺฐิย สารีริกํ;

สิลาย มณิวณฺณาย ปาเวยฺยํ เจติยํ อกาฯ

จีวรํ ปตฺตทณฺฑญฺจ มธุรายํ อปูชยุํ;

นิวาสนํ กุสฆเร ปูชยิํสุ มหาชนาฯ

ปจฺจตฺถรณํ กปิเล อุณฺณโลมญฺจ โกสเล;

ปูเชสุํ ปาฏลิปุตฺเต กรกํ กายพนฺธนํฯ

นิสีทนํ อวนฺติสุ จมฺปายํ’ทกสาฏกํ;

เทวรฏฺเฐ อตฺถรณํ วิเทเห ปริสฺสาวนํฯ

วาสิ-สูจิฆรญฺจาปิ อินฺทปตฺเถ อปูชยุํ;

ปาสาณเก ปทํ เสฏฺฐํ ภณฺฑเสสํ ปรนฺตเกฯ

มหิํสุ มนุชา ธาตุํ อฏฺฐโทณมิตํ ตทา;

ธาตุ วิตฺถาริตา อาสิ โลกนาถสฺส สตฺถุโน)ฯ

เต ปน ราชาโน หิ อตฺตโนลทฺธธาตุํ คเหตฺวา สกสกนครํ คนฺตฺวา เจติยํ การาเปตฺวา มหนฺตํ ปูชาวิธานํ กริํสุฯ จกฺขุมนฺตสฺส ภควโต สรีรธาตุ อฏฺฐโทณมตฺตํ สุวณฺณนาฬิยา เอกสตอฏฺฐวีสตินาฬิกา อโหสิ? สตฺถา ปน อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ วิสาขนกฺขตฺเตน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิฯ วิสาขนกฺขตฺเตน พุทฺโธ อโหสิฯ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ เตเนว ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิฯ อสฺสยุชนกฺขตฺเตน เทโวโรหณํ อกาสิฯ วิสาขนกฺขตฺเตน ปรินิพฺพายิฯ มหากสฺสปตฺเถรา จ อนุรุทฺธตฺเถโร จ ทฺเว มหาเถรา ภควโต สรีรธาตุโย วิสฺสชฺชาเปตฺวา อทํสุฯ

เตสํ

ราชุนํ ภควโต สรีรธาตุํ ลภิตฺวา สตฺตทิวสสตฺตมาสาธิกานิ สตฺตวสฺสานิ มหารหํ ปูชํ กตฺวา คตกาเล มิจฺฉาทิฏฺฐิกมนุสฺสา? สมโณ โคตโม ปรินิพฺพุโตฯ ตสฺส ธาตุ อตฺถาย อมฺหากํ ชีวิตกปฺปนํ นาเสตฺวา ปูชํ กโรตี’ติ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปทุสฺสนฺติฯ สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ญตฺวา มหากสฺสปตฺเถรสฺส อาโรเจสิ;’ภนฺเต มิจฺฉาทิฏฺฐิกา มนุสฺสา ภควติ ปทุฏฺฐจิตฺเตน อิโต จุตา อวีจินิรยํ อุปฺปชฺชนฺติฯ พหุตรา อนาคเต มิจฺฉาทิฏฺฐิกา มาตุปิตุฆาตกา ราชาโน ภวิสฺสนฺติฯ อชฺเชว ธาตุโย นิทหิตุํ วฏฺฏตี’ติ เถโร วิจาเรตฺวา อทฺทสฯ

อนนฺตมตฺถํ ธรมานกาเล กตฺวาน สตฺตานมลีนจิตฺโต เสสานมตฺถาย สรีรธาตุํ ฐเปตฺว โส มจฺจุมุขํ อุเปโตฯ (กตฺวา โย โพธิญาณํ วิวิธพลวรํ พุชฺฌิตุํ ปารมีโย วตฺวา สงฺเขยฺยปุณฺเณ อปริมิตภเว อุตฺตริตฺวา สุมุตฺตํฯ อาโรหิตฺวาน สีฆํ อริยสิวปทํ อจฺจุตํ สีติภาวํ ปตฺโต โส ชาติปารํ นิขิลปทหนํ ทุกฺกรํ การยิตฺวาฯ

ธาตฺวนฺตรายํ ทิสฺวาน เถโร กสฺสปสวฺหโย;

นิธานํ สพฺพธาตุนํ กโรหีตฺยาห ภูปติํฯ

สาธูติ โส ปฏิสฺสุตฺวา มาคโธ ตุฏฺฐมานโส;

ธาตุนิธานํ กาเรสิ สพฺพตฺถ วตฺติตาทิยฯ

การาเปตฺวาน โส ราชา กสฺสปสฺส นิเวทยี;

ธาตุโย อาหรี เถโร อิทํ การณมทฺทสฯ

ภุชงฺคา

ปริคณฺหิํสุ รามคามมฺหิ ธาตุโย;

เจติเย ธารยิสฺสนฺติ ลงฺกาทีเป อนาคเตฯ

ตา ธาตุโย ฐเปตฺวาน เถโร กสฺสปสวฺหโย;

รญฺโญ อชาตสตฺตุสฺส อทาสิ ธาตุโย ตทาฯ

เคเห จูปกรณานิ จตุสฏฺฐิสตานิ โส;

อพฺภนฺตเร ฐเปสิ ราชา สพฺพา ตา พุทฺธธาตุโยฯ

กรณฺฑาสีติ สํกิณฺณํ เจติยาสีติลงฺกตํ;

เคเห พหุสมากิณฺณํ ถูปารามปฺปมาณกํฯ

กาเรตฺวา สพฺพกรณํ วาลิกํ โอกิรี ตหิํ;

นานาปุปฺผสหสฺสานิ นานา คนฺธํ สมากิริฯ

อสีติเถรรูปานิ อฏฺฐจกฺกสตานิ จ;

สุทฺโธธนสฺส รูปมฺปิ มายาปชาปตาทินํฯ

สพฺพานิ ตานิ รูปานิ สุวณฺณสฺเสว การยิ;

ปญฺจ ฉตฺตธชสเต อุสฺสาเปสิ มหีปตีฯ

ชาตรูปมเย กุมฺเภ กุมฺเภ จ รตนามเย;

ปญฺจ ปญฺจ สเตเยว ฐปาเปสิ สมนฺตโตฯ

โสวณฺณนิกฺขมเยน จ กปาเล รชตามเย;

ปุเรสิ คนฺธเตลสฺส ชาลาเปตฺวา ปทีปเกฯ

ปญฺจ ปญฺจ สเตเยว ฐปาเปสิ ทิสมฺปติ;

อิเม ตเถว ติฏฺฐนฺต อธิฏฺฐาสิ มหามุนิฯ

วิตฺถาริตา ธมฺมาโสโก ภวิสฺสติ อนาคเต;

อกฺขเร โสณฺณปตฺตมฺหิ ฉินฺทาเปสิ มหามตีฯ

ปกปฺปิตฺวา วิสุกมฺมํ ธาตุคพฺภสมนฺตโต;

วาตเวเคน ยายนฺตํ ยนฺตรูปมการยีฯ

กตฺวา สิลาปริกฺเขปํ ปิทหิตฺวา สิลาหิ ตํ;

ตสฺสูปริ กรี ถูปํ สมํ ปาสาณถูปิยํฯ)

ธาตุนิธานกถา สมตฺตาฯ

อิติ อริยชนปฺปสาทนตฺถาย กเต ธาตุวํเส ตถาคตสฺส ปรินิพฺพุตาธิกาโร นาม ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ

3.